فصل اول: کلیات

هدف های رفتاری

با مطالعه این فصل شما میتوانید

• ۱. با شناخت و منابع گوناگون ایجاد آن آشنا شوید.
• ۲. منابع گوناگون شناخت را بشناسید.
• ۳. رویکرد روش علمی تحقیق را از سایر روشهای تحقیق تشخیص دهید.
• ۴. با تعریف علم و کارکردهای آن آشنا شوید.
• ۵. مفروضات و اهداف علم را بشناسید.
• ۶. با تعریف تحقیق علمی و ویژگیها و پیش نیازهای آن آشنا شوید.
• ۷. دلایل انجام تحقیق علمی را دریابید.
• ۸. با انجام دهندگان تحقیق و موضوعات تحقیقی آشنا شوید.
• ۹. انواع محدویتها و اشتباهات در انجام تحقیق علمی را بشناسید.
• ۱۰. شیوه یافتن موضوع تحقیق را درک کنید.
• ۱۱. با فرآیند تحقیق علمی آشنا شوید.

مقدمه

آگاهی و درک ما از محیط طبیعی اجتماعی و اقتصادی به عنوان زیربنای سازمانها و جوامع جدید از ضرورت خاصی برخوردار است. این یک واقعیت است که نتایج پژوهش ها در ایجاد این آگاهی تأثیرات شگفت آوری برجای گذارده است. در حال حاضر تمامی افراد به طور گسترده به اهمیت پژوهشهای علمی فناوری و پژوهشهای مربوط به انسانها و نیز ارتباط آنها اذعان دارند به این دلیل درک چگونگی تولید علم و کاربرد آن و همچنین توانایی شرکت در آن یک مهارت اساسی برای مدیران امروزی است و در آموزش مدیریت اهمیت دارد.

نکته مهمی که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد درک علم و پژوهش علمی است که لازمه آن دانستن زبان و رویکرد علمی است. ما باید حداقل به طور نسبی از زبان علمی و رویکرد علمی در رابطه با حل مسأله درک درستی داشته باشیم و ضمن فهمیدن زبان پژوهشگر، آن را بیاموزیم. زمانی که پژوهشگر از متغیرهای مستقل و وابسته صحبت میکند ما باید بدانیم منظور او چیست. وقتی که پژوهشگر میگوید روشهای آزمایشی خود را به طور تصادفی اعمال کرده است ما نه تنها باید منظور او را بدانیم بلکه باید بفهیم چرا این گونه عمل میکند. همچنین لازم است رویکرد دانشمندان به مسائل را نیز به روشنی درک کنیم اینکه صرفاً بگوییم این رویکرد با شیوه مورد عمل افراد عادی متفاوت است کفایت نمیکند بی تردید شیوه دانشمندان با افراد عادی متفاوت است؛ اما این تفاوت عجیب به نظر نمیرسد بلکه با روشن شدن موضوع این وضعیت کاملاً طبیعی و تقریباً اجتناب ناپذیر خواهد شد. در حقیقت احتمالاً تعجب ما از این خواهد بود که چرا افراد عادی در تفکر و حل مسائل از چنین ساختاری بهره گیری نمی کنند.

فصل اول این کتاب سعی دارد تا علاقمندان را در درک و یادگیری زبان و رویکرد علمی و پژوهش کمک کند بسیاری از ساختارهای اساسی یک پژوهشگر رشته مدیریت در این فصل مورد مطالعه قرار میگیرند این فصل با پرداختن به کلیات پژوهش نظیر علم و مفروضات آن ماهیت تحقیق علمی علت انجام آن، محقق و فرآیند تحقیق علمی آغاز شود.

کاوشگری انسان

انسان از دیرباز برای شناخت طبیعت و مقابله با قوای آن به کاوش در پدیده های پیرامون خود پرداخته است. انسان اولیه با شنیدن صدای رعد و دیدن برق که با باران شدید و احتمالاً جاری شدن سیل همراه بود لحظه های پر اضطرابی را سپری می کرد. او در این اندیشه بود که این حوادث چه زمانی خاتمه میپذیرند و علت وقوع آنها چیست؟ زمانی فرا رسید که انسانها توانستند بین پدیده های مختلف ارتباط برقرار کنند و علل رخداد پدیده های طبیعی را تبیین کنند انسانها با درک چرایی رخداد و ارتباط بین پدیده ها توانستند به پیش بینی دقیق آنها بپردازند. بنابراین هدف انسان از کاوش پاسخ به سؤالهای «چه» و «چرا» بوده است ،فاضل، ۱۳۸۵: ۵۱). کاوشگری انسان از طریق دستیابی به روش منظم برای حل مسائل و به خدمت گرفتن آن موجب حل مجهولات فراوان و ایجاد شناخت نسبت به پدیده های مختلف شده است.

شناخت و منابع گوناگون ایجاد آن

شناخت در لغت به معنی ،آشنایی دریافت ادراک و فهم و معرفت است و شناختن عبارت است از دانستن معرفت یافتن وقوف یافتن و اقرار و اعتراف کردن (معین، ۱۳۶۲ (۲۰۸) شناخت کلی نسبت به محیط اطراف در انسان در مراحل اولیه به وسیله حواس پیدا میشود. انسان حواسی دارد که به وسیله محرکهای مختلف که در اطراف او وجود دارند تحریک میشوند و ظاهراً در گذشته تعداد آنها بیشتر و قدرت آنها زیادتر بوده است (22) 1997 Faston) ولی در حال حاضر تعداد آنها محدود به حواس پنجگانه و بنا به عللی از امکاناتشان کاسته شده است. مثلاً، حس جهت یابی حس زمان سنجی و بعضی حواس دیگر در گذشته وجود داشته و مثل حواس عادی از أنها استفاده می شده است. لکن به علت ماشینی شدن زندگی و عدم بهره گیری از آنها کم کم نابود شده اند.

ارتباط انسان با محیط خارج به وسیله حواس پنجگانه برقرار می شود. اپیکور حکیم یونانی نخستین کسی است که مدعی بود شناخت و معرفت فقط از راه حواس به دست می آید زریاب خویی (۱۳۴۴ (۴۴) لكن بعدها این سخن شدیداً مورد تردید قرار گرفت چه آنچه از راه حواس به دست می آید اطلاعاتی است که تا به وسیله ذهن ادراک نشود و در ترازوی عقل مورد داوری قرار نگیرد نمیتواند به عنوان شناخت و معرفت قابل قبول باشد. در واقع شناخت دریافتی است که حواس و ذهن و عقل مشترکاً در آن دخالت دارند؛ مسلماً آنچه که در واقعیت خارجی قرار دارد و به وسیله حس به ذهن منتقل میشود با آنچه که عقل از آن در می یابد تفاوت های عمده دارد. به ویژه این موضوع در مواقعی که از یکی از حواس به صورت انفرادی استفاده می شود بسیار قابل توجه است. مثلاً لمس اشیاء در تاریکی یا شنیدن صدا بدون دخالت سایر حواس مفاهیمی را در ذهن پدید می آورد که از حقیقت بسیار دور است. مسلم است که دریافتهای حواس به صورت دسته جمعی معرفت و شناختی از یک موقعیت به دست میدهند که بر مجموعه ای از اطلاعات فعالیت های ذهنی و عقل استوار است شهیدی و دیگران (۱۳۷۵ (۵)

با دستیابی به شناخت در قلمرو یک حوزه دانش میتوان به توصیف پدیده ها پرداخته چگونگی رخداد آنها را پیش بینی کرده نحوه کنترل آنها را آشکار نموده و سرانجام به مجموعه روابط نظری میان آنها دست یافت به طور کلی انسان در سراسر تاریخ حیات خود شیوه های مختلف برای تدوین نقشه ای از واقعیات جهان اطراف خود به کار برده است. منابع گوناگونی را که انسان برای شناخت به کار می برد، می توان به شرح زیر دسته بندی کرد سرمد، ۱۳۷۶ ۲۰-۱۹)

1. استناد به مقام صلاحیت دار این روش همان روش باور ایجاد شده است که طی آن افراد با استناد به مرجع و مقام صلاحیت دار درست و نادرست را از هم تشخیص میدهند. بر اساس این روش اگر دانشمندی در مورد یک موضوعی اظهار نظر کند نظر وی پذیرفته میشود.
2. شیوه های شهودی این شیوه که دومین راه دانستن یا تثبیت باور است روش پیشینی مقدم بر تجربه است که کوهن و نگل آن را روش شهودی مینامند. به نظر می رسد اندیشه این باشد که مردم از طریق ارتباط و مبادله آزاد می توانند به حقیقت دست یابند؛ زیرا تمایل طبیعی آنان به سوی حقیقت است.
3. شیوه تفکر منطقی برای کمک کردن به کشف حقیقت و پیشگیری از خطاهای فکری هزاران سال است که بشر روش درست فکر کردن و روش به کار بردن صحیح عقل را با تفکر منطقی ابداع کرده است. در تعریف تفکر گفته اند که فکر کردن حرکتی است مستقیم از سوی مجهول به طرف معلوم (جلالی، ۱۳۳۸ (۲۸۸) درست فکر کردن و نتیجه گیری از اندیشه صحیح یکی از موضوعات علم منطق است. منطق مجموعه ای از فنون است که به کاربردن آنها منجر به طرز تفکر منطقی می گردد. فنونی که در منطق برای اثبات نظریات یا پیشگیری از خطاهای فکر به کار می رود، استدلال نامیده میشود و استدلال یعنی طلب دلیل کردن استدلال به روشهای مختلف انجام میشود که در ادامه به برخی از آنها پرداخته می شود شهیدی و فرشاد گهر، ۱۳۷۵ (۸)

• ۱. قیاس قیاس به دلایلی گفته میشود که طی آن از یک وضعیت کلی به جزئیات بی می بریم. عقل انسان ممکن است چیزهایی را قبلاً یاد گرفته باشد و اکثراً در برخورد با ناشناخته ها از کلیات آموخته شده قبلی استفاده کرده و به قیاس بپردازد، و سعی کند از احکام کلی قبلی پی به حال فعلی مجهول مورد نظر ببرد. قیاس کردن اگر چه ممکن است در ذهن و فکر به سرعت انجام شود و در بعضی موارد از مقدمه چینی که از آن به صغری و کبری تعبیر میشود صرف نظر شود ولی نتیجه همیشه ناشی از همین مقدمات است. مثلاً می گوییم:
• گازها در اثر فشار مایع میشوند (صغری)
• اکسیژن گاز است (کبری)
• پس اکسیژن در اثر فشار مایع می شود (نتیجه)
• شرط صحت قیاس درست بودن مقدمات است اگر مقدمات یا روابط بین آنها درست نباشد، نتیجه هم نمی تواند درست باشد.
• ۲. استقراء استقراء یعنی تعمیم دادن خاصیت یک جز به کل یا تجربه و مشاهده خواص چند شی جزیی و استخراج یک قانون کلی برمبنای عمومیت دادن آن خواص بر همه اجزا مثلاً می گوییم
• گاز اکسیژن در اثر فشار مایع میشود
• گاز نیتروژن نیز در اثر فشار مایع میشود
• گاز هیدروژن نیز به همین ترتیب است.
• پس نتیجه می گیریم که کلیه گازها در اثر فشار مایع می شوند.
• اکثریت قوانینی که تاکنون کشف شده اند و علوم طبیعی و فیزیک و شیمی بر آنها استوار است از راه استقراء به دست آمده اند.
• ۳. تمثيل مثال آوردن به منظور اثبات نظریات از استدلالهای مهم عامیانه است و کمتر کسی است که روزانه با افرادی که سعی میکنند برای اثبات و احتمالاً تحمیل نظر خویش متوسل به مثالی شوند برخورد نکند مثال آورده شده معمولاً براساس

شباهت های ظاهری بین وضعیت موجود و مثال بیان شده بنا می گردد و طی آن سعی می شود از شباهت بین یک جزئی با یک جزئی دیگر نتیجه ای به نفع یکی از آنها گرفته شود. مثلاً می گویند:

• دانه فلفل سیاه است.
• خال صورت مهرویان نیز سیاه است.
• پس نتیجه میگیریم هر دو تند و تیز و جانسوزند.

تمثیل اکثراً استدلالی ضعیف محسوب شده و فاقد ارزش تحقیقی است.

آنچه که باید به عنوان خلاصه کلام در اینجا ذکر کرد این است که قدما برای کشف حقیقت واقعیت موجود در طبیعت آنچه را که از راه حواس دریافت می شد، به وسیله ذهن که از طرق مختلف به تقویت آن پرداخته بودند بررسی و تجزیه و تحلیل کرده و مجموع را در مقابل عقل قرار میدادند و عقل به عنوان داور نهایی با استفاده از اصول استدلال منطقی به فکر کردن در اطراف آن میپرداخت و در نهایت خوب و بد یا خیر و شر آن را تمیز داده و رفتاری متناسب با این داوری از جانب شخص به ظهور می رسید. شکل ۱-۱ دریافت اطلاعات و پاسخ به محرک ها یا بررسی و تجزیه و تحلیل آنها را از طریق تفکر منطقی نشان میدهد شهیدی و فرشاد گهر، ۱۳۷۵ (۱۱)

۴ روش علمی تا قرن هفدهم میلادی وضعیت تحقیق و احتمالاً کشف قانون، راهی به جز عبور از ذهن تقویت شده و عقل استدلالی نمیشناخت و شناخت جز به

طریق فوق حاصل نمیشد برای اینکه از دریافتهای حواس نتیجه گیری درست به عمل آید، حتماً نیاز به نوابغی بود که ذهن خود را با مطالعه فراوان کتب گذشتگان تقویت کرده باشند و همچنین راه درست اندیشیدن را خوب فراگرفته باشند تا به نتایجی که کسی نتواند در صحت آنها شک کند دست یابند. تا اینکه در اوایل قرن هفدهم فرانسیس بیکن انگلیسی راه و روش نوینی در منطق به وجود آورد و استقراء را اساس کار خود قرار داد. او از مشاهده مستقیم پدیده ها طرفداری می کرد و با بهره گیری از استقراء منطق را از برخی محدودیتهای قیاسی آزاد نمود و بعدها، رنه دکارت نیز با ترویج شک گرایی و گسترش آن به همه مظاهر زندگی و نیز تجزیه کردن مسائل به ساده ترین وجوه توانست پیچیده ترین پرسمانها را با ارائه این روش علمی ساده کشف نماید شهیدی و فرشاد گهر، ۱۳۷۵ (۱۲) استقراء علمی که در آمار به آن «نمونه» و «جامعه» میگویند، ناشی از تفکر علمی است.

بیان تفکر علمی بر استقراء اصلاح شده قرار دارد و در واقع فکر کردن به روش علمی، اساس کار را بر مشاهده و تجربه قرار میدهد روش علمی برای اینکه به نتیجه برسد غیر از مشاهده و تجربه اصول دیگری را هم به خود اضافه کرده که مهم ترین آنها توصیف، ابزار ،تکنیک ،طبقه بندی تجزیه و تحلیل روشهای آمار و ریاضی و در مراحل آخر استدلال تجربی و استدلال ریاضی قرار دارد. به عبارت دیگر پژوهشگر یا اندیشمندی که از روش علمی برای کشف یک قانون استفاده می کند، ممکن است برای پاسخ خود فرضیه سازی کرده باشد ولی هرگز به پیش داوری نمی پردازد.

روش علمی در شرایط مشابه قابل تکرار است و همین طور روش علمی قانونمند و تألیفی است یعنی با سایر قوانین طبیعی و جهانی نزدیک بوده و قابل جمع است و از همه مهم تر این است که نتایج حاصله از روش علمی تحققی است و ارتباطی به طرز فکر یا سلیقه شخصی افراد ندارد روش علمی اغلب با نتیجه گیری های کمی سر و کار دارد و قابل توضیح به زبان ریاضی میباشد و روابط بین اجزای مختلف آن کاملاً مشخص و حساب شده است.

تعریف علم و کارکردهای آن

علم، دانش یا آگاهی و معرفت است و از نظر لغوی اداراک مطلق یا حصول صور اشیا نزد عقل را علم گویند معین ۱۳۶۲ (۲۳۴۲) علم ضد جهل است و اگر درباره موضوعی جهل یا سوء تفاهم نداشته باشیم میتوان گفت که نسبت به آن موضوع علم داریم. از نظر آلبرت انیشتین کوششی که به منظور تطبیق حیات تجزیه شده و متنوع به یک سیستم فکری که از نظر منطقی منظم باشد علم نامیده می شود و از دیدگاه های دیگر علم به دانستنیهایی اطلاق میشود که با روش تحقیق به دست آمده باشند (مصدق، ۱۳۵۰ (۳۹) پس علم معرفتی است منظم که با روشهای معینی به دست میآید و قوانین یا روابط پایدار و واقعیت ها را بیان می کند.

در ارتباط با علم دو دیدگاه عمده وجود دارد دیدگاه ایستا و پویا.

دیدگاه ایستا

دیدگاهی که ظاهراً اکثر افراد عادی و دانشجویان از آن متأثرند بیانگر این است که علم فعالیتی است که اطلاعات نظام یافته ای را در ارتباط با جهان فراهم می سازد. کار دانشمند کشف حقایق جدید و افزودن آن بر پیکره اطلاعات موجود است. در این دیدگاه علم به عنوان روشی برای تبیین پدیده های مشاهده شده تلقی میشود. در این حالت، تأکید بر وضعیت فعلی دانش و افزودن بر آن و بر مجموعه قوانین، نظریه ها، فرضیه ها و اصول موجود است.

از طرف دیگر دیدگاه پویا علم را بیشتر به عنوان فعالیت یا آنچه که دانشمندان انجام میدهند در نظر میگیرد البته وضع فعلی دانش مهم است، اما اساساً به این خاطر مهم است که مبنایی برای پژوهش بیشتر و نظریه علمی جدیدتر تلقی میشود. این را دیدگاه اکتشافی مینامند دیدگاه اکتشافی در علم بر نظریه و طرح واژه های مفهومی با ارتباط درونی تأکید دارد که برای تحقیق بیشتر مفیدند تأکید اکتشافی بر کشف تأکید دارد. دانشمند بر اساس یک گمان اکتشافی دست به یک جهش ریسکی (مخاطره آمیز) می زند. همان طور که پلانیی میگوید از طریق دل به دریا زدن است که به جاپایی در آن سوی ساحل حقیقت دسترسی پیدا میکنیم روش اکتشافی را میتوان روش حل مسأله نیز خواند اما تفاوت در تخیل و خلاقیت به جای روش جاری است.

مفروضات علم چیست؟

نظرية علمی مبتنی بر مفروضات اساسی است که ثابت نشده اند و قابل اثبات هم نیستند. این مفروضات مسایلی را در فلسفه علوم ارایه میدهند که پایه های دانش نام دارند. با بررسی این مفروضات میتوان نظریه علمی و برتری آن را بر سایر روشهای ایجاد دانش به نحو بهتری درک کرد.

• وقایع تحت نظم حادث میشوند. یعنی در دنیای طبیعی نظام مشخصی وجود دارد و رویدادها به طور تصادفی اتفاق نمی افتند. حتی در تغییر سریع محیط، فرض این است که درجه ای از نظم وجود دارد.
• شناخت طبیعت میسر است. فرض مزبور میگوید که انسانها مانند سایر اشیا و پدیده ها جزئی از طبیعت هستند و با وجود آنکه خصوصیات ویژه ای دارند، ولی با همان روشهایی که طبیعت بررسی میشود میتوان آنها را شناخت و توصیف کرد.
• به وسیله دانش همه چیز شناخته میشود. آگاهی علمی در طول زمان قابل تغییر است.
• هیچ چیز خود به خود آشکار نیست. حتی برای بیان یک مطلب خیلی ساده، یک تأييد عینی لازم است. بدین ترتیب فکر کردن به طریقه علمی مبتنی بر شک و انتقاد است.
• دانش از تجربه ناشی میشود. علم لزوما مبتنی بر تجربه است، یعنی بر ادراک و مشاهده استوار است ایران نژاد پاریزی ۱۳۸۲ (۱۳)

هدف های علم

هدف اساسی علم تدوین نظریه است اگرچه احتمال دارد به ظاهر هدف اصلی آن تبیین پدیده های طبیعی باشد چنین تبیینهای نظریه خوانده میشود. بسیاری از افراد در مورد هدف علم دچار اشتباه میشوند. برخی از افراد تصور میکنند که هدف علم بهبود وضع بشر است؛ در حالی که هدف علم تدوین نظریه است، نه بهبود وضع بشر. متأسفانه درک این گفته آسان نیست ولی باید سعی کنیم آن را بفهمیم، زیرا درک درست آن از اهمیت خاصی برخوردار است.

سایر هدفهایی که برای علم ذکر شده اند عبارتند از تبیین، درک، پیش بینی و کنترل اما اگر نظریه را به عنوان هدف نهایی علم بپذیریم تبیین و درک زیر هدف های هدف نهایی محسوب میشوند. این به خاطر تعریف و ماهیت نظریه است (Kerlinger, 1969:16)

تعامل نظریه با تحقیق

یک نظریه مجموعه ای از سازه ها (مفاهیم تعاریف و گزاره های به هم مرتبط است که از طریق مشخص ساختن روابط بین متغیرها با هدف تبیین و پیش بینی پدیده ها دید نظام یافته ای از پدیده ها ارائه می کند. این تعریف سه چیز را مطرح می سازد. نظریه مجموعه ای از گزاره هاست که از سازه های تعریف شده و به هم مرتبط تشکیل شده اند. نظریه روابطی را بین مجموعه ای از متغیرها (سازه ها) برقرار میسازد و با این عمل دیدگاه نظام یافته ای از پدیده های توصیف شده توسط متغیرها ارائه میدهد. سرانجام نظریه پدیده ها را تبیین میکند. این کار با مشخص ساختن این که چه متغیرهایی به چه متغیرهایی و چگونه مربوطند صورت میگیرد و بدین ترتیب محقق میتواند از بعضی متغیرها متغیرهای دیگری را پیش بینی کند لذا میتوان گفت ماهیت اساسی نظریه به تبیین پدیده های مشاهده شده بستگی دارد نظریه تقویت را در نظر بگیرید یک گزاره ساده جاری از این نظریه عبارت است از این که اگر پاسخی به هنگام وقوع پاداش بگیرد (تقویت شود) تمایل به تکرار پیدا میکند صاحب نظری که اولین بار چنین گزاره ای را صورت بندی کرد آن را بر اساس وقوع پاسخهای تکرار شده مطرح ساخت. چرا این پاسخ ها با نظم معتبری مجدداً تکرار میشوند؟ علت این است که پاداش می گیرند و دریافت این پاداش تقویت پاسخ باعث میشود آن پاسخ مجددا تکرار شود (Nisbett and Ross, 1980:118) در اینجا باید توجه داشت که تبیینها هم باید در برابر واقعیت به آزمون در آیند. کافی نیست که فقط داده ها و واقعیت را گردآوری کرد همچنین کافی نیست که فقط به تبیین بپردازیم بدون آن که آن را در برابر واقعیت به آزمون بکشیم. تحقیق متضمن تعامل مستمری بین مشاهده و تبیین، گردآوری داده‌های بیشتر برای آزمون تبیین اولیه، پالایش تبیین نظری و اقدامات دیگر است (نایبی، ۱۳۸۱).

تحقیق علمی چیست؟

راجر نبت در کتاب راهنمای تحقیق مدیریتی تحقیق را بررسی نظام‌مند و دقیق تعریف می‌کند که روابط جدید را کشف و اطلاعات و دانش موجود را تأیید می‌کند. بر این اساس از آنجا که تقریباً همه انسان‌ها برای یافتن پاسخ سؤال‌ها و حل مشکلات خود ناچار به کاوش هستند، می‌توان گفت که همه افراد بشر مشغول تحقیق هستند. ولی آنان تشریفات و آداب یک تحقیق علمی و اساسی را رعایت نمی‌کنند. به علاوه در این تحقیقات نتایج حاصل شده کاربری فردی دارد و معمولاً تکراری است؛ یعنی این که در حوزه معرفت‌شناسی بشر مطلب تازه‌ای ارائه نمی‌کند. با توجه به توضیحات مذکور وجه تمایز تحقیقات علمی با سایر انواع تحقیق مشخص می‌شود؛ یعنی این که واژه تحقیق اطلاق عام دارد و می‌توان آن را برای هر نوع فعالیت جستجوگرانه و کاوشگرانه‌ای که افراد برای پاسخ‌گویی به مسأله‌ای یا کشف مجهولی انجام می‌دهند به کار گرفت اما اصطلاح «تحقیق علمی» اطلاق خاص دارد و می‌توان آن را برای نوع خاصی از فعالیت‌های تحقیقاتی به کار برد. تحقیق علمی تحقیقی است که در محدوده قوانین و قواعد علمی انجام می‌گیرد. یعنی تحقیق بر اساس منطق، استدلال و بررسی نظام‌مند شواهد و مدارک استوار است و در شرایط ایده‌آل و در مدل علمی همان محقق یا محققان دیگر باید بتوانند تحقیق مزبور را دوباره تکرار کنند و به نتیجه یکسانی برسند. تعریف دیگری تحقیق علمی را بررسی نظام‌یافته، کنترل شده، تجربی و انتقادی تعریف می‌کند که روابط احتمالی بین این پدیده‌ها را به وسیله نظریه یا فرضیه تبیین می‌کند (کرلینجر، ۱۳۸۲).

تحقیقات از نوع علمی مشخصات کلی مخصوص به خود را دارند که عبارتند از:

1. برخوردار بودن از آداب و تشریفات خاص کار تحقیق علمی آداب ویژه خود را دارد و نمی‌توان آن را به صورت ذهنی انجام داد. در این نوع تحقیقات پژوهشگر باید مسأله‌ای را که برای بررسی انتخاب می‌کند مورد ارزیابی همه جانبه قرار دهد، سپس برای انجام دادن آن طرح تحقیق مناسبی تهیه کند که مسأله در آن به خوبی تعریف و فرضیه‌های آن به درستی تدوین و روش‌های گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن مشخص شده باشد و از همه مهمتر در پایان کار نسبت به تدوین گزارش تحقیق و انتشار آن اقدام گردد. به طور کلی چنین طرحی باید حاوی تمام فعالیت‌ها و عناصری باشد که فرآیند تحقیق را به صورت نظام‌یافته (سیستماتیک) عملی سازد.
2. توسعه قلمرو معرفت بدین معنی که تحقیق باید مطلب تازه‌ای را کشف نموده بر حجم دانش و معرفت بشر بیفزاید و معلومات او را افزایش دهد. در واقع باید نتیجه تحقیق ناشناخته‌ای را برای بشر شناسایی کند و مجهولی را معلوم گرداند. در یک تحقیق علمی باید نتایجی به دست آید که یا منجر به ارزیابی نظریه‌های موجود شود یا نظریه‌ها و قوانین علمی و قضایای کلی جدیدی را ارائه نماید یا در یک مورد خاص مجهولی را برای اولین بار معلوم کند.
3. شناخت حاصل از نتیجه و تحقیق در بیرون ذهن واقعیت و ما به ازای خارجی داشته باشد. یعنی بتوان برای آنچه تحقیق به عنوان نتیجه و شناخت عرضه می‌کند، در خارج ذهن مصداق و واقعیت و ما به ازای خارجی پیدا کرد (حافظ نیا، ۱۳۸۲).

---

فلسفه تحقیق علمی

سؤال این است که چرا تحقیق علمی انجام می‌شود و اساساً بشر چه نیازی به انجام دادن تحقیقات علمی دارد؟ پاسخ این سؤالات ساده است. می‌توان گفت تحقیقات علمی فلسفه‌ای روشن و بدیهی دارد؛ زیرا نیاز بشر به تحقیقات علمی امری بدیهی است. به بیان دیگر نیاز بشر به تحقیقات علمی را می‌توان به شرح زیر بیان نمود:

1. نیاز فطری انسان انسان فطرتاً جستجوگر است و می‌خواهد تا حد امکان همه چیز را بداند و رموز جهان را کشف کند. حرص و ولع کودکان و سؤال‌های متعدد آنان از والدین برای دستیابی به پاسخی قانع کننده حاکی از روحیه جستجوگر انسان است. به علاوه، کاوشگری انسان هیچ وقت به پایان نمی‌رسد و عطش خواستن و دانستن او سیراب نمی‌شود. انسان علاقه‌مند به کشف ناشناخته‌ها است. می‌خواهد بداند در پی حوادث و پدیده‌های جهان چه نیرویی و چه عواملی قرار دارند. می‌خواهد بداند ماهیت اشیاء و پدیده‌ها و ویژگی‌های آن‌ها چیست و روابط آن‌ها با یکدیگر چگونه است. می‌خواهد کهکشان‌ها را بشناسد و می‌خواهد دنیای ماورای طبیعت و عالم معنا را بشناسد.
2. پاسخ‌گویی به نیازهای حیاتی انسان موجودی است که از بدو حیات تا مرگ با مسائل گوناگون روبروست. او عضوی از سه سیستم اکولوژیک، اجتماعی - انسانی و ماورای طبیعت است؛ بنابراین با خارج از خودش روابط الزامی دارد. از یک طرف با خالق و خدای خویش یا ماوراء الطبیعه و عالم معنا و از طرف دیگر با انسان‌ها و جامعه بشری و نیز عالم طبیعت و سایر مخلوقات و موجودات رابطه دارد. در شکل ۱-۲ این موضوع نمایش داده شده است (حافظ نیا، ۱۳۸۲).

انسان برای ادامه زندگی ناچار است روابط خود را با هر یک از مظاهر حیات تنظیم کند و برای این کار نیاز به آگاهی دارد. به علاوه شناخت جهان خلقت و عالم طبیعت از این جهت برای او ضروری است که بتواند رموز آن را کشف کند و از دستاوردها و نتایج آن برای بهبود زندگی استفاده کند. کشف عوامل و عناصر و پدیده‌های جهان خلقت هم وظیفه‌ای است که بر عهده بشر قرار داده شده و هم ضرورتی است که ناچار است آن را برای تأمین نیازهای زندگی و بهبود آن به کار بگیرد. این نوع ضرورت بشر را وادار به تفحص و کنجکاوی و تحقیق نموده که در اثر آن قلمرو معرفتی خوبی به دست آورده و از نتایج آن نیز بهره برده است.

---

ویژگی‌ها و قواعد تحقیق علمی

تحقیق علمی به عنوان فرآیند کشف مجهول و یافتن پاسخ برای مسأله یا مسائل از ویژگی‌ها و قواعدی برخوردار است که در ذیل بیان می‌شود (حافظ نیا، ۱۳۸۲):

1. توسعهای بودن تحقیق علمی باید بر مسائلی تأکید کند که هنوز در قلمرو معرفتی بشر قرار نگرفته یا ابهاماتی درباره آن وجود دارد. طبعاً اگر تحقیق علمی به این موضوع توجه نکند کار جدیدی انجام نخواهد شد و چیزی بر معلومات بشر افزوده نخواهد گشت.
2. قابلیت بررسی داشتن تحقیق علمی باید امکان‌پذیر و قابل اجرا باشد؛ یعنی باید بتوان ماهیت آن را شناسایی نمود؛ بنابراین در تحقیقاتی که ماهیت تجربی یا اجتماعی دارند باید امکان مشاهده و اندازه‌گیری و آزمایش وجود داشته باشد. برعکس اگر تحقیق از سنخ معقولات باشد باید با استفاده از روش‌های استدلال قیاسی و تمثیلی امکان اثبات آن وجود داشته باشد.
3. نظم بخشیدن تحقیق علمی در برگیرنده مراحل منظم است؛ بنابراین، چون رعایت نظم و ترتیب در مراحل گوناگون تحقیق باعث به ثمر رسیدن آن با رعایت اصل صرفه‌جویی در زمان، بودجه، نیروی انسانی و امکانات و ابزارها می‌شود و از همه مهمتر گردآوری، طبقه‌بندی، تجزیه و تحلیل، استنتاج و شناخت دقیق مسأله را عملی و امکان‌پذیر می‌سازد، باید هر نوع تحقیق علمی به گونه‌ای انتخاب شود که بتوان با رعایت نظم و ترتیب آن را به انجام رساند.
4. تخصص طلبی انجام دادن تحقیق علمی مستلزم برخورداری پژوهشگر از تخصص و تبحر است. امروزه تحقیقات علمی از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است و روش‌های به کار گرفته شده در آن‌ها نیز متنوع و پیچیده است؛ بنابراین، محقق باید از همه روش‌های متنوع و گسترده آگاهی داشته باشد و با تسلط بر آن‌ها و استفاده از مهارت خود پژوهش مورد نظر را انجام دهد.
5. قابلیت تعمیم تحقیقات علمی معمولاً در قلمروهای محدود انجام می‌شود تا امکان کنترل، مشاهده و مطالعه وجود داشته باشد. با این حال این قلمرو محدود (نمونه) به گونه‌ای انتخاب می‌شود که نتایج به دست آمده به کل جامعه تعمیم‌پذیر باشد.
6. دقت طلبی برای اطمینان از صحت نتایج و به دست آوردن شناخت واقعی از پدیده مورد مطالعه رعایت دقت در مراحل مختلف کار و اطمینان از صحت مطالب امری ضروری است. محقق باید در کار تحقیق دقیق باشد و در هر مرحله کار انجام شده را به دقت مورد کنترل قرار دهد و از صحت آن اطمینان حاصل نماید. با توجه به اهمیت دقت در کار تحقیق توصیه می‌شود حداقل یکبار فرد دیگری از گروه تحقیق کار انجام شده را بازبینی کند تا میزان خطا و اشتباه به حداقل ممکن کاهش یابد.
7. واقعی بودن از آنجا که در هر تحقیق برای کشف واقعیت و حقیقت پدیده‌ها تلاش می‌شود، محقق باید سعی نماید اطلاعاتی را که جمع‌آوری می‌کند واقعیت و حقیقت داشته باشد و از امور ذهنی و تخیلی پرهیز نماید. اگر این قاعده رعایت نشود محقق نخواهد توانست واقعیت و حقیقت را کشف نموده، مسأله تحقیق را حل نماید؛ زیرا کشف واقعیت مستلزم در اختیار گرفتن داده‌ها و اطلاعات واقعی است.
8. قاعده تجاهل این قاعده منسوب به کوویلیه جامعه‌شناس فرانسوی است. وی بر این نکته تأکید دارد که محقق باید به هنگام شروع و انجام دادن تحقیق، ذهنش از مسأله مورد بررسی خالی باشد و از هرگونه پیش‌داوری و قضاوت عجولانه و دخالت دادن تصورات و اطلاعات ناقص خود در کار تحقیق پرهیز نماید. رعایت این قاعده باعث می‌شود تا محقق جریان طبیعی تحقیق را پیگیری نموده، در چارچوب فرآیند تحقیق علمی اطلاعات مورد نیاز را گردآوری و تجزیه و تحلیل کند تا به شناخت واقعی دست یابد.
9. صبر طلبی تحقیق علمی مستلزم سپری شدن زمان است. اساساً انجام دادن هر یک از مراحل تحقیق به طور طبیعی نیازمند گذشت زمان است و نمی‌توان در آن عجله کرد. بعضی از تحقیقات علمی ماهیت تداومی دارد و زمان طولانی‌تری را باید برای انجام دادن آن صرف کرد. گاه در کار تحقیقاتی موانع و مشکلاتی پیش می‌آید و اوضاع بر وفق مراد محقق پیش نمی‌رود. موانع مالی، موانع تسهیلاتی، موانع نیروی انسانی و ...

نظایر آن از این نوع مشکلات است. در چنین شرایطی نیز محقق باید حوصله و بردباری به خرج داده از ادامه کار مأیوس نشود.

۱۰ جرأت طلبی تحقیق علمی نیازمند جرأت و جسارت است. شجاعت در کار تحقیقاتی در دو جا لازم است اول در برخورد با مشکلات و موانع و تهدیدهایی که در جریان تحقیق پیش می آید؛ دوم در هنگام نوشتن یا ارائه گزارش تحقیق و اظهار نتایج آن.

۱۱ نیاز به مدیریت واحد در تحقیقات گروهی به ویژه آنهایی که از وسعت و ابعاد گسترده ای برخوردارند لازم است مدیریت واحدی در کلیه مراحل تحقیق حضور داشته باشد تا بتواند مراحل تحقیق را به صورت منظم پیش ببرد و فعالیت های زیر مجموعه ها و گروه ها و افراد حاضر در تحقیق را هماهنگ نماید. این امر باعث جلوگیری از بروز سردرگمی، اختلاف نظر و تداخل در کار میشود و سلامت و جریان تحقیق و صرفه جویی را در کلیه زمینه ها باعث می شود.

۱۲ رعایت اصل بی طرفی محقق انسان است و بنابراین ایده آل ها، آرزوها، باورها و عقاید خاص خود را دارد و به ارزشهای خاصی نیز علاقمند است و لذا جدا شدن از این وابستگیها و دور نگه داشتن جریان تحقیق از تأثیرپذیری آنها، کاری مشکل است. این مشکل به ویژه در تحقیقات مربوط به علوم انسانی و اجتماعی بیشتر وجود دارد. در هر صورت سلامت تحقیق مستلزم رعایت اصلی بی طرفی است و محقق ناچار باید تحقیق خود را از قید این مسائل رها کند در غیر این صورت مراحل تحقیق به ویژه در تدوین فرضیه، گردآوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری تحت تأثیر آنها قرار خواهد گرفت و نتایج دست کاری شده ای ارائه خواهد شد که فاقد اعتبار علمی است.

۱۳ اجتهادی بودن تحقیق کار تحقیق باید به نتیجه ای منتهی شود که مبین ماهیت پدیده یا تشخیص رابطه بین پدیده ها و اشیا باشد به بیان دیگر، محقق باید در انتهای کار و بر اساس نتایج حاصل شده توانایی ارائه نظریه ای را که چگونگی واقعیت و حقیقت را توضیح دهد، داشته باشد.

پیش نیازهای تحقیق علمی

برای انجام دادن یک تحقیق علمی پیش نیازها یا مقدمات زیر ضرورت دارد (حافظ نیا، ۱۳۸۲: ۲۴)

۱ وجود فرهنگ تحقیق یعنی اینکه فرهنگ جامعه در سطحی باشد که به کارهای تحقیقاتی بهای لازم را بدهد و برای آن ارزش و اعتبار قائل شود تا افراد به امور تحقیقاتی علاقمند شده تحقیق علمی از رشد و تکامل برخوردار گردد. به علاوه، وجود امکانات و فنون و مهارتهای لازم و پیشرفته برای انجام دادن تحقیقات علمی در جامعه ضرورت دارد؛ زیرا اگر جامعه فاقد این تمهیدات باشد پژوهشگر نخواهد توانست تحقیقات علمی ارزشمندی انجام دهد یا در صورت انجام دادن، تحقیق او مورد پذیرش جامعه قرار نخواهد گرفت.

۲ محقق برای هر کار تحقیقاتی وجود نیروهای محقق ماهر و مطلع از فنون تحقیقاتی پیشرفته ضروری است.

۳ بودجه انجام دادن تحقیق بدون بودجه و تخصیص منابع مالی از طرف سازمانهای دولتی یا خصوصی ممکن نیست.

۴ سازمان لازم فعالیتهای تحقیقاتی علاوه بر سازمان درونی هر پروژه تحقیقی نیازمند پشتیبانی مؤسسات تحقیقاتی است. این گونه مؤسسات ممکن است در سطح ملی و کشوری یا منطقه ای یا استانی و محلی فعالیت داشته باشند. همچنین، ممکن است سازمانهایی به صورت مستقل یا وابسته به دستگاههای دولتی یا دانشگاه ها یا کارخانه ها و مؤسسات خصوصی حامی تحقیقات باشند.

۵ ابزار تحقیقاتی تحقیقات علمی بدون ابزار و مواد مقدور نیست. علاوه بر بودجه بسته به نوع و ماهیت آنها ابزارهای خاصی نیز مورد احتیاج است که برای مثال می توان از وسایل آزمایشگاهی، ابزارهای اندازه گیری، وسائل نقلیه، رایانه، کتاب و مجله و شبکه اطلاع رسانی نام برد بیشک تأمین این گونه وسایل و ابزار با تأکید بر جدید یا مدرن بودن آنها از ضرورتهای کار تحقیقاتی است.

۶ فراغت لازم برای محقق برای پرداخت به کار تحقیق فراغت خاطر لازم است؟ زیرا اشتغالات فکری مانع کار تحقیق میشود و باید رفع نیازهای محققان از حیث مسکن، وسیله نقلیه و دیگر ابزار مورد نیاز مورد توجه خاص قرار گیرد. همچنین ایجاد سازمانهای متشکل کننده محققان نظیر انجمنهای صنفی برای حمایت از حقوق آنان یا ایجاد پژوهشکده های دولتی یا خصوصی میتواند بسیار سودمند باشد.

۷ ضوابط و مقررات مالی و اجرایی ضوابط و مقررات مالی و اجرایی پژوه ها و فعالیت های تحقیقاتی باید به گونه ای سازمان پیدا کند که تحقیق علمی را تسهیل نموده، محققان را تشویق و ترغیب نماید. متأسفانه در کشور ما این ضوابط و مقررات در مواقعی کار تحقیقات را پیچیده کرده به عنوان عوامل بازدارنده عمل می کند.

فرآیند تحقیق علمی

فرآیند تحقیق علمی به مجموعه مراحل منظم و پیوسته ای گفته می شود که امر تحقیق علمی را از آغاز تا پایان امکان پذیر مینماید. فرآیند تحقیق علمی شامل مراحلی کلی است که هر مرحله خود نیز دارای فرآیند ریزتری است که عملیات و اقدامات متناسب با آن انجام میگیرد اصل اساسی در روش تحقیق رعایت ترتیب و نظم فرآیند کلی و خرده فرآیندهای هر مرحله است تا تحقیق علمی را در کوتاه ترین زمان ممکن و با کمترین آسیب ها در زمینه کشف مجهول و راه حل مسأله عملی سازد (حافظ نیا، ۱۳۸۲: ۴۸).

فرآیند انجام تحقیق علمی از مراحل مختلفی تشکیل شده است که برحسب سلیقه پژوهشگران دسته بندیهای گوناگونی از آن ارائه میشود. به عبارت دیگر تنوع رویکردهای تحقیقاتی نشان میدهد که تمامی پروژه های تحقیقاتی در فرآیندهای خود دقیقاً یک توالی یکسان را دنبال نمیکنند. جدای از تنوع دسته بندی ها، فرآیند تحقیق علمی باید پوشش دهنده کل عملیات مورد نیاز برای انجام تحقیق باشد. از طرف دیگر بین مراحل مختلف تحقیق علمی تعاملات بسیاری وجود دارد چنان که در شکل ۳-۱ ملاحظه میشود در این کتاب فرآیند تحقیق علمی از هفت مرحله تشکیل شده است که عناصر آن در درون یک چرخه قرار گرفته اند که به طور ضمنی نشان میدهد که احتمال دارد قبل از رسیدن به عنصر پنجم چند دور وجود داشته باشد. در ادامه هر یک از این عناصر به ترتیب توصیف شده اند.

۱. انتخاب موضوع تحقیق انتخاب موضوع تحقیق اولین مرحله در تدوین و اجرای یک طرح پژوهشی است محقق موظف است که در ابتدای تحقیق حوزه وسیعی را که مایل است در آن پژوهش کند مشخص سازد. البته باید گفت که این انتخاب به سلیقه شخص محقق بستگی دارد اما توصیه میشود که محقق حوزه ای را انتخاب کند که مورد علاقه اش باشد و قصد کنجکاوی واقعی و عینی را از موضوعی دارد در غیر این صورت او انگیزه کافی برای پژوهش نخواهد داشت و احتمالاً موفقیت شایانی کسب نخواهد کرد در این مرحله محقق باید ویژه ترین سؤالی را که قصد یافتن جوابش را از طریق به کار بردن روش تحقیق علمی دارد، مشخص و تعریف کند و به سادگی کاری را که میخواهد انجام دهد، بیان نماید.

۲. مرور ادبیات تحقیق بررسی ادبیات موضوع به روند شناسایی و بررسی تحقیقات از قبل منتشر شده ای اشاره دارد که با عنوان تحقیق انتخاب شده ارتباط دارد. بررسی متون موجود میتواند شالوده تحقیق باشد در این وضعیت نمی خواهیم داده های جدیدی را در پروژه فعلی جمع کنیم بلکه این بررسی میتواند در رابطه با موارد زیر باشد:

• تضمین کننده این مطلب باشد که شخص دیگری در گذشته این طرح مقدماتی را انجام نداده است.
• درباره عنوان پیشنهادی تحقیق چه بر حسب تئوری و چه بر حسب روش شناسی، منبع ایده هایی جدید باشد.
• منبع قیاس باشد و یافته های مطالعات مرتبط قبلی با یافته های پروژه پیشنهادی را مقایسه کند.

۳. تدوین یک مدل یا چارچوب مفهومی مدل سازی یا تدوین یک چارچوب مفهومی همانند پلی است که میان ذهن و واقعیت برقرار میگردد در تعیین هر چارچوب مفهومی صفت یا صفات خاصی از پدیده مورد توجه قرار می گیرد. چارچوب مفهومی در واقع دنباله طبیعی طرح نظری مسأله تحقیق است که به صورت عملی نشانه ها و خط سیرهایی را که نهایتاً برای اجرای کار مشاهده و تحلیل در نظر گرفته خواهند شد، به یکدیگر مرتبط میکند. در واقع چارچوب مفهومی یک چارچوب فکری نظام مند درباره تبیین مسأله مورد تحقیق است که راهنمای پژوهشگر در جمع آوری و تجزیه و تحلیل میباشد کیوی و دیگران، ۱۳۷۳: ۹۴)

یک چارچوب مفهومی مشخص میکند که چگونه محقق به مفاهیم موجود در یک مطالعه و علی الخصوص به ارتباط بین مفاهیم مینگرد مفاهیم مشخص شده و چارچوبی که در آنها جای گرفته اند کل مسیر مطالعه را معین می کند. همان گونه که در شکل ۱۴ میبینید ایجاد یک چارچوب مفهومی دارای چهار عنصر است. عملیاتی کردن مفاهیم در صورت کیفی بودن ماهیت آنها با تعیین نحوه ارزیابی و در صورت کمی بودن ماهیت با نحوه شناسایی و یا ارزیابی آنها سر و کار دارد. شناسایی مفاهیم به طور معمول یک نقطه شروع محسوب میشود ولی این عمل به طور کلی تکراری است. یعنی تا زمان نیل به یک نتیجه رضایت بخش بین عناصر مختلف در جریان میباشد.

بنابراین عامل اصلی اکثر تحقيقها تشریح روابط بین مفاهیم است.

یکی از رویکردهایی که در این فرایند به کار میرود استفاده از یک «نقشه مفهومی» است که گاهی به عنوان «نقشه ذهنی» نامیده میشود. میتوان نقشه کشی مفهومی را به عنوان شکلی از توفان فکری دانست و آن را به تنهایی و یا به عنوان بخشی از یک تمرین گروهی به کار گرفت.

تعیین مفاهیم

شناسایی مفاهیم

بررسی روابط بین مفاهیم

عملیاتی کردن مفاهیم

شکل ۱۴ توسعه چارچوب مفهومی

منبع: ساخته مؤلفان

عبارت چارچوب مفهومی برای تحت پوشش قرار دادن دامنه وسیعی از وضعیت و شرایط تحقیق به کار میرود. زمانی که تحقیق بیشتر علم محور باشد، احتمال دارد از عبارت هم‌تراز چارچوب نظری نیز استفاده کرد. احتمال دارد یک چارچوب نظری، علی‌الخصوص در زمانی که تحقیق در ماهیت خود کمی است، یک «مدل» نامیده شود.

برای مثال این ایده که میزان فروش یا درآمد یک سازمان مستقیماً به میزان هزینه تبلیغات آن مربوط میشود میتواند به شکل یک عبارت مدلسازی و کمی زیر بیان شود:

$$I=a+bA$$

که در آن I درآمد و A میزان هزینه تبلیغات است. با بررسی درآمد و هزینه‌های تبلیغاتی سازمانهای مختلف و یا یک سازمان در یک دوره زمانی تحقیق در پی آن خواهد بود تا ارزش پارامترهای $a$ و $b$ را بیابد تا به محض مشخص شدن میزان هزینه تبلیغات بتوان میزان درآمد را پیش‌بینی نمود.

بیان سؤالها و فرضیه‌های پژوهش

پرسش‌های تحقیق سؤالاتی هستند که محققان در پروژه تحقیقاتی در پی یافتن پاسخ‌های آنها میباشند. در کل فرایند تحقیق تعیین این پرسش‌ها یکی از دشوارترین وظایف میباشد. این پرسش‌ها نه تنها باید با عنوان تحقیق و توجیه بررسی آن مرتبط باشند بلکه باید قابل تحقیق هم باشند، یعنی به واسطه یک استراتژی تحقیق که در ظرف یک مقیاس زمانی و با توجه به منابعی که در اختیار محقق است قابلیت پاسخ دهی هم داشته باشند.

در راستای پاسخ‌گویی به سؤال‌های تحقیق وقتی متغیرهای مهم و روابط بین آنها از طریق استدلال منطقی در چارچوب نظری تعیین شد در وضعیتی قرار میگیریم که میتوانیم روابط را در قالب فرضیه‌ها مورد آزمون قرار دهیم تا پی ببریم که آیا این روابط در عالم واقعیت وجود دارند یا خیر. در فصل سوم به تفصیل در مورد سؤالها و فرضیه‌های تحقیق بحث خواهد شد.

د فهرست کردن نیازهای اطلاعاتی و تعیین استراتژی تحقیق

در ایجاد یک استراتژی تحقیقاتی باید در خصوص جوانب مهم فرایندهای تحقیقاتی از جمله روش تحقیق، جامعه و نمونه آماری، روش‌های گردآوری اطلاعات، روش‌های تحلیل داده‌ها، بودجه و جدول زمان‌بندی و نظایر آن تصمیم گرفت که در فصول آتی به تفصیل به آنها خواهیم پرداخت. قبل از پرداختن به این مباحث در فرآیند تحقیق علمی، لازم است نیازهای اطلاعاتی مورد توجه قرار گیرند. اهداف و پرسش‌های تحقیق باید فهرستی از نیازهای اطلاعاتی را مطرح کنند.

اجرای تحقیق

بر اساس فرآیند معرفی شده این کتاب در گام ششم به اجرای تحقیق پرداخته می‌شود که جز مهمترین اجزای فرآیند تحقیق به شمار می‌آید. بهترین طرح‌ها و استراتژی‌های پژوهشی بدون انجام دقیق به نتایج مناسبی نخواهند رسید. با این حال باید یادآور شد که نتایج یک تحقیق زمانی نتیجه بخش خواهد بود که فرآیندهای مقدماتی مطرح شده به دقت پی گرفته شده و تمهیدات مناسب برای انجام تحقیق اندیشدیده شده باشد.

تدوین گزارش تحقیق

پس از انجام تحقیق در گام آخر پژوهشگر به تدوین گزارش تحقیق میپردازد. بر خلاف انجام یک تحقیق که محققان کم‌تجربه همواره به سرعت آن را انجام میدهند نگارش نتایج معمولاً خیلی به تأخیر می‌افتد و وقت کافی برای تکمیل این وظیفه باقی نمیماند. لذا نگارش گزارش تحقیق می‌تواند به محض شروع پروژه آغاز شود چرا که تمامی مراحل اولیه مثل بررسی ادبیات موجود و ایجاد چارچوب مفهومی میتواند با پیش رفتن پروژه نوشته شوند.

روش تحقیق علمی در مدیریت

به طور کلی روش تحقیق در علوم اجتماعی روشی جدا از سایر علوم نیست. مدیریت نیز مانند سایر رشته‌ها متکی به روش تجربه و روش مشاهده است. آنچه که در رشته مدیریت بیشتر بدان توجه میشود جنبه انسان بودن موضوع مورد مطالعه است. برای مثال در علوم فیزیکی کلیه عوامل در اختیار محقق قرار میگیرد و آزمایش علمی بنا به میل و اراده او انجام می‌شود ولی در مدیریت هیچ مجوزی برای آزمایش روی انسان‌ها در دست نیست. به این ترتیب عالم علم فیزیک یا شیمی در آزمایشگاه خود اجسام را بنا به سلیقه خود تغییر شکل میدهد و انواع تجزیه و ترکیب‌های که به عمل می‌آورد به کشفیات و استنتاجات علمی جدیدی دست می‌یابد. لکن، پژوهشگر مدیریت هرگز نمیتواند عده‌ای از کارکنان را در یک آزمایشگاهی قرار دهد و بنا به میل خود محیط و شرایط زندگی را تعیین نماید تا اختلافات آنها را پس از مدتی بررسی کند. در مدیریت در اغلب مواقع چون مطلب مورد مطالعه، انسان‌ها هستند ناچاریم که بیشتر به مشاهده بپردازیم و چگونگی فعالیت‌های انسانی را از طریق مقایسه شرایط حال و گذشته آنان بررسی و تفسیر کنیم. البته ناگفته نماند که روش تجربی یا آزمایشی نیز در تحقیقات مدیریتی به کار برده می‌شود، ولی نه به حدی که موجب شود که در روحیات و زندگی انسان‌ها اثرات نامطلوبی را ایجاد نماید.

نقش تحقیقات مدیریتی در مدیریت اثربخش سازمان‌ها

امروزه سازمان‌ها در شرایط در حال تغییر به سر میبرند و محیط درون و برون سازمانی به شدت آنها را تحت تأثیر قرار میدهند. مدیران سازمان‌ها برای غلبه بر مسائل پیش رو و مدیریت اثربخش به فعالیت‌های تحقیقاتی در حوزه‌های مختلف سازمان می‌پردازند. لذا تحقیق در مواردی نظیر مدیریت عمومی، برنامه‌ریزی استراتژیک، اعمال سیاست‌ها، فهم تحقیق و گزارش‌های مشاوره‌ای و نظایر آن یک ابزار مهم مدیریتی به شمار می‌رود. در فرآیند مدیریت تحقیق نقش بسیار مهمی دارد و تمامی سازمان‌ها برای نیل به اهداف خود به اداره منابع مادی و انسانی خود می‌پردازند. اجرای مدیریت استراتژیک در سازمان‌های مختلف از نظر جزئیات و پیچیدگی‌ها بسیار متفاوت است. نقش تحقیق در روند برنامه‌ریزی و مدیریت را میتوان بسان شکل ۱۵ به تصویر کشید.

مشورت

۱. شرایط کار

۲. ارزیابی محیط

۳. مأموریت اهداف

۵. در نظر گرفتن راه ها

۶. تعیین استراتژی ها

۷. اجرا

۸. نظارت/ارزیابی

۹. بازخورد

شکل ۱۵ فرآیند برنامه‌ریزی و مدیریت

منبع: ساخته مؤلفان

۱. شرایط کار: شرایط کار در یک برنامه‌ریزی خاص یا یک وظیفه مدیریتی هدف یک عمل را مشخص میکند که این عمل میتواند با یک پروژه خاص یا برنامه‌ریزی استراتژیک کل سازمان مرتبط باشد. نتیجه یک تحقیق میتواند در شرایط کار نقش مهمی را ایفا کند. برای مثال نتیجه تحقیق در خصوص شرایط کاری یک شرکت میتواند به بهبود شرایط کاری آن شرکت منجر شود.

۲. ارزیابی محیط: ارزیابی محیط به گردآوری تمامی اطلاعات لازم که برای انجام وظیفه ضرورت دارد مربوط می‌شود. همچنین این اطلاعات می‌تواند به ساختار و عملکرد داخلی سازمان و یا به جهان خارج و از جمله به نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها مرتبط شوند. ارزیابی محیط میتواند به تجزیه و تحلیل سیاست‌های دولت، تغییرات فناوری، فعالیت اتحادیه‌ها، مشتریان واقعی و بالقوه، نقش رقبا و موارد دیگر بپردازند.

۳. مأموریت و اهداف: اگر وظیفه مدیریت به نسبت جزئی باشد، احتمال دارد مأموریت یا اهداف سازمان از قبل تعیین شده باشند ولی اگر بسان تدوین برنامه استراتژیک کل سازمان یک وظیفه عمده به حساب آیند تعیین اهداف و مأموریت ضرورت خواهد یافت.

۴. مشاوره: اغلب سازمان‌ها مشاوره با ذی‌نفعان را بسیار مهم می‌دانند و در بسیاری از اشکال برنامه‌ریزی بخش عمومی یک شرط قانونی محسوب می‌شود. کارکنان، مشتریان، اعضا عادی، اعضا هیئت‌ها و شوراها و سازمان‌های مجاور جمع ذی‌نفعان را تشکیل می‌دهند.

۵. بررسی راه های موجود: به منظور توسعه یک برنامه یا استراتژی باید به راه های موجود، عملی بودن آنها، احتمال مشارکت آنها در کسب اهداف سازمان و بهترین روش اجرایی توجه کرد. تحقیق می‌تواند در فرآیند شناسایی سیاست‌های جایگزین، روش‌های دیگر برنامه‌ریزی و همچنین در ارزیابی آنها به کار رود.

۶. تعیین استراتژی: به معنای انتخاب چگونگی اقدام از میان تمامی راه‌های موجود و شناخته شده با در نظر گرفتن ارزیابی‌های موجود. این فرآیند گزینشی می‌تواند فرآیند پیچیده‌ای باشد که در درون داد تحقیقاتی را لازم بداند.

۷. اجرا: اجرای یک برنامه یا استراتژی بخش مهمی از وظیفه مدیریت است. میتوان از طریق تحقیق در بهتر نمودن روش‌های تخصیص منابع و یا ارائه بازخورد اطلاعاتی درباره فرآیند مدیریتی مثلاً در قالب بررسی مشتریان تحقیق را دخالت داد.

نظارت و ارزیابی

نظارت بر پیشرفت کارها و ارزیابی اجرای استراتژی‌ها آشکارا روندی است که تحقیق در آن دخیل است.

بازخورد اطلاعات

این فرآیند با مرحله بازخورد اطلاعات به نقطه آغازین باز می‌گردد.

داده‌های مرحله نظارت و ارزیابی می‌تواند در چرخه برنامه‌ریزی و یا مدیریت به کار آید و به تجدید نظر در برخی از تصمیمات منجر شود.

احتمال دارد فرآیند نظارت و ارزیابی خبر از موفقیت کامل دهد، در برخی از جزئیات سیاست‌ها و برنامه‌های اتخاذ شده تغییرات اندکی دهد و یا به تجدید نظر کلی روش در پیش گرفته شده بیانجامد.

خلاصه

این فصل نمایی کلی از تحقیقات مدیریتی ارائه کرد و نشان داد این نوع تحقیقات فرآیندی متنوع و پیچیده است و از شاخه‌های مختلف علوم بهره‌برداری می‌کند. اجرای چنین تحقیقاتی مستلزم برخوردار بودن از مهارت‌های تحقیقاتی، درک تحقیق و شیوه‌های آن و مرتبط کردن نتایج تحقیقات با مدیریت استراتژیک و مدیریت عملیاتی است. شناخت شیوه‌های تحقیقات سازمانی یکی از ابزارهای ضروری در مدیریت، سیاست‌گذاری و شناخت تحقیقات و گزارشات مشاوره‌ای است. حوزه تحقیقات سازمانی با برخی دیگر از زمینه‌ها چون جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، اقتصاد، آموزش، مهندسی و ارتباطات تداخل دارد اگر چه این حوزه ویژگی‌هایی دارد که آن را از سایرین متمایز می‌کند این ویژگی‌ها شامل ویژگی التقاطی، دسترسی محدود به مدیران و سازمان‌ها و پیش‌بینی عمل به عنوان نتیجه تحقیق است.

به منظور انجام تحقیقات علمی باید نسبت به کلیت تحقیق شناخت کامل داشت. در این راستا در فصل حاضر شناخت و منابع گوناگون ایجاد آن مورد بررسی قرار گرفت تا بتوان با درک آن رویکرد روش علمی تحقیق را از سایر روش‌های تحقیق تشخیص دهیم، همچنین به منظور درک علم در تحقیقات علمی در این فصل با تعریف علم، کارکردهای آن، مفروضات و اهداف علم آشنا شدیم. در ادامه این فصل با تعریف تحقیق علمی، ویژگی‌ها و پیش نیازهای آن و نیز دلایل انجام تحقیق علمی آشنا شدیم؛ همچنین با توجه به نقش محدودیت‌های تحقیق

در فرآیند انجام تحقیق، محدودیت‌ها و اثر بخشی یک تحقیق، مورد بررسی قرار گرفته است. در انتهای فصل نیز بیان شد که انجام تحقیق علمی فرآیند طولانی و مراحل مختلفی دارد با وجود آن که ممکن است طی کردن همه مراحل تحقیق در بررسی یا مطالعه خاصی ضروری نباشد با این حال در مجموع هر تحقیق علمی مراحل خاصی را طی می‌کند که در این فصل به اختصار به آنها پرداخته می‌شود.

سؤالاتی برای تأمل بیشتر

الف) سؤال‌های تشریحی

1. تحقیقات سازمانی را تعریف کنید.
2. پنج هدف از اهداف تحقیقات سازمانی را در سازمانی که برای شما شناخته شده است نام ببرید.
3. سه موضوع مدیریتی از محل کار خود را که می‌تواند سرفصل مناسبی برای تحقیقات سازمانی باشد تعریف کنید؟
4. کتاب‌های عمومی در مدیریت و مجلات بازرگانی اخیراً شیوه‌ها و راه‌حل‌های جدیدی را برای مدیریت تبلیغ می‌کنند مثلاً مهندسی مجدد فرآیندهای کاری، چرخه کیفیت، مدیریت کیفیت، کوچک سازی و محک زنی (بنچ مارکینگ) با مرور یکی از این کتب یا مقالات مبانی تحقیقاتی برای نتایج حاصله را توضیح دهید.
5. سه مقاله تحقیقاتی را از متن تحقیقات کسب و کار بیابید و با توجه به نکات ذیل شرح دهید:

• حیطه یا زمینه تحقیق
• موضوع یا مسائل مورد تحقیق
• رویکرد تحقیقاتی و یا روش‌شناسی (متدلوژی) به کار رفته توسط محققان

6. فرآیند تحقیق علمی چیست؟
7. مراحل مختلف فرآیند یک تحقیق علمی را ذکر کنید.

ب) سؤال‌های چهارگزینه‌ای

1. تفاوت تحقیق در علوم اجتماعی با علوم طبیعی در چیست؟
• الف) پدیده‌های اجتماعی مدام در حال تغییر هستند.
• ب) پدیده‌های علوم طبیعی مدام در حال تغییر هستند.
• ج) تفاوت خاصی ندارند و به یک روش انجام می‌شود.
• د) پدیده‌های علوم اجتماعی مدام در حال تغییرند و کمتر قابل پیش‌بینی‌اند.
2. چرخه فرآیند تحقیق عبارت است از:
• (الف) مشاهده و توصیف، تبیین، فرضیه، تحلیل
• ب) مشاهده و توصیف، تحلیل، تبیین، فرضیه
• ج) مشاهده، توصیف، اثبات فرضیه
• د) تدوین فرضیه، مشاهده، اثبات فرضیه
3. توضیح زیر مربوط به چه نوع استدلالی است؟

در این استدلال از طریق معلومات کلی مجهولات جزیی کشف می‌شود.

• الف) استدلال استقرایی
• ج) استدلال تمثیلی
• ب) استدلال قیاسی
• د) هیچ کدام
4. توضیح زیر مربوط به چه نوع استدلالی است؟

استفاده از مشابهت یک معلوم برای کشف مجهول

• الف) استدلال تمثیلی
• ج) استدلال استقرایی
• ب) استدلال قیاسی
• د) استقراء تام
5. کدام گزینه زیر درست است؟
• الف) هدف اصلی تحقیق علمی معلوم کردن مجهول و به عبارتی حل مسأله و پاسخ یافتن برای آن می‌باشد.
• ب) هدف اولیه محقق روشن کردن مسأله خاصی است که با آن روبرو شده است.
• ج) هدف غایی محقق دستیابی به مفهوم کلی و به عبارتی قضایای علمی کلی است که خصلتی جهان شمول دارد.
• د) همه موارد صحیح است.

6. کدام یک از موارد زیر از ویژگی‌ها و قواعد تحقیق علمی نمی‌باشد؟
• الف) کسب مهارت و فراگیری روش وصول به حقایق و کشف مجهولات
• ب) دقت طلبی و نظم داشتن
• (ج) واقعی بودن و اجتهادی بودن تحقیق
• د) صبر طلبی و جرأت طلبی
7. طبق چه قاعده‌ای محقق باید هنگام شروع و انجام دادن تحقیق، ذهنش از مسأله مورد بررسی خالی باشد و از هرگونه پیش داوری و قضاوت عجولانه و دخالت دادن تصورات و اطلاعات ناقص خود در کار تحقیق پرهیز نماید؟
• (الف) صبر طلبی
• ب) تجاهل
• ج) جرأت طلبی
• د) واقعی بودن
8. کدام گزینه را می‌توان از ویژگی‌های قانون علمی برشمرد؟
• الف) بر اساس اطلاعات حدسی و آزمایشی پایه‌گذاری می‌شود.
• ب) غیر قابل اثبات باشد.
• ج) بتوان با آزمایش‌های متفاوت نتایج متغیری از آن به دست آورد.
• د) رابطه علت و معلولی بین دو متغیر یا پدیده را بیان نماید.
9. کدام یک از موارد زیر از مشخصات کلی یک تحقیق علمی است؟
• (الف) نیاز فطری انسان
• ب) برخوردار بودن از آداب و تشریفات خاص
• ج) قابلیت تعمیم
• د) دقت طلبی
10. تلاش کاوشگرانه‌ای که با آداب خاصی به طور نظام یافته و با هدف کشف مجهولی به منظور گسترش قلمرو معرفتی نوع بشر انجام شده و شناخت حاصل از آن مصادیق و ما به ازای خارجی داشته باشد، چه نامیده می‌شود؟
• الف) فلسفه
• ج) تحقیق علمی
• ب) شناخت علمی
• د) پروژه

11. هدف از آموزش روش تحقیق علمی چیست؟
• (الف) فراگیری روش وصول به حقایق و کشف مجهولات
• ب) کسب مهارت لازم برای اجرای پروژه‌های تحقیقاتی
• ج) کسب مهارت لازم برای تهیه پایان نامه‌های تحصیلی
• د) همه موارد صحیح می‌باشند.
12. کدام یک از موارد زیر از ویژگی‌ها و قواعد تحقیق علمی به حساب نمی‌آید؟
• الف) صبر طلبی
• ج) تخصص طلبی
• ب) بودجه
• د) توسعه‌ای بودن
13. برای انجام یک تحقیق علمی چه پیش نیازها یا مقدماتی ضروری می‌باشد؟
• الف) بودجه
• (ج) ضوابط و مقررات مالی و اجرایی
• ب) سازمان لازم
• د) همه موارد
14. تمسک فکر به معلومات به منظور کشف مجهولات مبین کدام گزینه است؟
• الف) تحقیق علمی
• ج) استدلال
• ب) ایدئولوژی
• د) فلسفه
15. در استدلال ........... با استفاده از معلومات جزئی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی استنتاج می‌شود؟
• الف) تمثیلی
• ج) استقرایی
• ب) قیاسی
• د) استقراء تام
16. کدام یک از گزینه‌های زیر صحیح نمی‌باشد؟
• الف) مشکل اصلی استدلال قیاسی آن است که برای نتیجه‌گیری کلی و تدوین قانون علمی باید کلیه موارد جزئی را در طبیعت و دنیای خارج مورد مطالعه قرار داد.
• ب) در یک تحقیق علمی از استدلال قیاسی برای تدوین فرضیه‌های تحقیق استفاده می‌شود.
• ج) استدلال استقرایی از مرحله جمع آوری جزئی در قالب جامعه آماری یا نمونه برگزیده شده، آغاز می‌شود و با طبقه‌بندی و تلخیص و تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد.
• د) استقراء را به دو نوع تام و ناقص تقسیم می‌کنند.

۱۷ کدام یک از گزینه های زیر نادرست است؟

الف) به طور کلی ارزش معرفتی تمثیل بیشتر از قیاس و استقراء است.

ب) استدلال قیاسی بر رأی تقین مفید است و استقراء برای ایجاد ظن و تمثیل برای احتمال

ج) تمثیل همانند استقراء بر تکرار متکی نیست ولی اگر کثرت و شدت مشابهت بین آنها وجود داشته باشد باعث تقویت احتمال می گردد.

د) در یک تحقیق علمی قیاس و استقراء در کنار هم مورد استفاده قرار می گیرند و استدلال قیاسی و استقرایی هر دو در امتداد یکدیگر به محقق برای کشف واقعیتها و حقایق و مجهولات کمک مینماید.

۱۸ در کدام نوع استدلال شروط اساسی درست بودن مقدمه ها و به عبارتی قضایای کبری و صغری صادق است؟

الف) استدلال استقرایی

ب) استدلال قیاسی

ج) استدلال ریاضی

د) استدلال تمثیلی

۱۹ در تحقیق علمی کدام یک از گزینه های زیر بنیاد نظری تحقیق را با میدان مشاهده و معاینه مرتبط میکند و برای تدوین فرضیه های تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد؟

الف) استدلال استقرایی

ب) استدلال قیاسی

ج) استدلال تمثیلی

د) استدلال ریاضی

۲۰ کدام جمله در بیان روش استدلال قیاسی صحیح است؟

الف) فکر با استفاده از معلومات جزیی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی را استنتاج می کند.

ب) فکر از طریق معلومات کلی مجهولات را کشف میکند.

ج) روش استدلال قیاسی از مرحله جمع آوری اطلاعات جزیی آغاز می شود.

د) روش استدلال قیاسی یعنی استفاده از مشابهت یک معلوم برای کشف مجهول

۲۱ کدام یک از گزینه های زیر از ویژگیها و قواعد تحقیق علمی محسوب می شود؟

الف) تحقیق علمی بر مسائلی تأکید میکند که در قلمرو معرفتی بشر قرار گرفته است.

ب) اگر تحقیق علمی بر وفق مراد محقق پیش نمی رود، باید متوقف شود.

ج) تحقیق علمی معمولاً در قلمروهای وسیع انجام می شود.

د) محقق باید هنگام تحقیق ذهنش را در مسأله مورد بررسی خالی کند.

---

۲۲ هنگامی که تحقیق نیاز کاوشگری انسان را برطرف می کند، بیانگر کدام یک از نیازهای بشر به تحقیق میباشد؟

الف) پاسخگویی به نیازهای فطری انسان

ب) پاسخ گویی به نیازهای حیاتی

ج) ارائه نظریه جدید

د) برای حل مشکل

۲۳ کدام گزینه از ویژگیهای تحقیق علمی محسوب نمی شود؟

الف) قابلیت بررسی داشتن

ب) قابلیت تعمیم

ج) تخصص طلبی

د) نیاز به تجزیه و تحلیل علمی

۲۴ کدام یک از گزینه های زیر بر نقش بررسی ادبیات موجود شامل نمی شوند

الف) عدم تکراری بودن موضوع

ب) یافتن منبع ایده های جدید

ج) مقایسه یافته های مطالعات قبلی با پروژه پیکانی

د) اخذ مجوز انجام تحقیق از سایر محققان

۲۵ دشوارترین بخش هر پروژه تحقیقاتی کدام است؟

الف) ایجاد یک چارچوب مفهومی

ب) بررسی ادبیات

ج) تحلیل اطلاعات

د) تدوین گزارش

۲۶. مسأله تحقیق باید به صورت کدام یک از اشکال زیر بیان شود؟

الف) جمله خبری مثبت

ب) جمله خبری و سؤالی

ج) غیر سؤالی و منفی

د) شکل خاصی برای آن تعیین نشده است.

۲۷. هر تحقیق علمی با طرح چه موضوعی آغاز می شود؟

الف) طرح عنوان تحقیق

ب) طرح مسأله تحقیق

ج) گردآوری داده ها

د) طرح فرضیه ها

---

المبله

۲۸ کدام یک از موارد زیر مبین مراحل یک تحقیق علمی است؟

الف) انتخاب، تحلیل و تبیین مسأله - گردآوری داده ها - طبقه بندی و تجزیه و تحلیل - تدوین گزارش تحقیق

ب) گزینش، طراحی و تشریح روشهای کار - گردآوری اطلاعات ـ تدوین گزارش تحقیق

ج) انتخاب، تحلیل، تبیین مسأله - طبقه بندی و تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها - تدوین گزارش تحقیق

د) انتخاب، تحلیل و تبیین مسأله - طرح سؤالها و فرضیه های تحقیق - گردآوری داده - تحلیل داده ها - تدوین گزارش تحقیق

۲۹ در چه مرحله ای از تحقیق علمی است که محقق بر اساس طراحی انجام شده، اقدام به انتخاب نمونه و اجرای آزمایشی پرسشنامه ها و ابزار سنجش نموده و پس از اطلاعات لازم و اطمینان از روایی آنها اقدام به اجرای عملیات نهایی گردآوری اطلاعات می کند؟

الف) طراحی و تشریح روشهای کار

ب) گردآوری اطلاعات و داده ها

ج) طبقه بندی، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها

د) تدوین گزارش تحقیق

۳۰ در چه مرحله ای از فرآیند تحقیق علمی طرح تهیه شده، نسبت به تدوین گزارش تحقیق بر اساس الگوهای متداول اقدام و پس از ویرایش و تایپ برای انتشار آن در سطح محدود یا وسیع اقدام میشود؟

الف) انتخاب، تحلیل و تبیین مسأله تحقیق

ب) گردآوری اطلاعات و داده ها

ج) طبقه بندی، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها

د) تدوین گزارش تحقیق