فصل هفتم
فصل هفتم: تحلیل دادهها و کدگذاری در نظریه برپایه (گراندد تئوری)
در این فصل، با فرآیند تحلیل دادهها و کدگذاری در روش تحقیق گراندد تئوری (Grounded Theory) آشنا میشویم. برخلاف روشهای کمی که تحلیل دادهها پس از جمعآوری انجام میشود، در این روش، تحلیل و گردآوری دادهها به طور همزمان و در تعامل با یکدیگر پیش میروند.
مقدمه: چه فرقی با روشهای دیگر دارد؟
بیایید با یک مثال ساده شروع کنیم. فرض کنید میخواهید دربارهٔ "تجربهٔ دانشجویان از تحصیل مجازی در دوران کرونا" تحقیق کنید.
- در روش کمی: پرسشنامهای طراحی میکنید با گزینههای از قبل تعیین شده، بین ۲۰۰ نفر توزیع میکنید، دادهها را وارد SPSS میکنید و تحلیل آماری انجام میدهید.
- در گراندد تئوری: ابتدا با ۵ دانشجو مصاحبه میکنید. وقتی مصاحبهها را تحلیل میکنید، متوجه میشوید موضوع "انزوای اجتماعی" تکرار میشود. پس در مصاحبههای بعدی، بیشتر روی این موضوع تمرکز میکنید. شاید حتی به سراغ خانوادههای دانشجویان بروید. همزمان که داده جمع میکنید، تحلیل هم میکنید و مسیر تحقیق مدام تغییر میکند.
تفاوت اصلی: در گراندد تئوری، شما از ابتدا نمیدانید به کجا میروید! مسیر تحقیق در حین کار روشن میشود.
۱. پیوند گردآوری و تحلیل دادهها (فرآیند تحقیق - مانند حل یک معما)
در تحقیقات کمی، معمولاً پس از تکمیل پرسشنامهها و ورود دادهها به نرمافزار (مثل SPSS)، تحلیل شروع میشود. اما در گراندد تئوری، دو ویژگی مهم وجود دارد:
همزمانی: گردآوری و تحلیل دادهها به صورت موازی و تأثیرگذار بر یکدیگر انجام میشوند.
غیرخطی بودن: فرآیند تحقیق خطی نیست، بلکه رفتوبرگشتی و تکراری است، مانند حرکت حلزون.
تصور کنید در حال حل یک پازل هستید. ابتدا تکههای پراکنده را کنار هم میچینید (کدگذاری باز). سپس متوجه میشوید برخی تکهها مربوط به آسمان هستند، برخی مربوط به زمین (کدگذاری محوری). در نهایت تصویر کلی پازل را میبینید (کدگذاری انتخابی).
ویژگیهای خاص این روش:
- همزمانی: مثل آشپزی است که هم مواد را میچیند، هم مزه میکند، و بر اساس مزه، مواد جدیدی اضافه میکند.
- حلزونی: یک دور مصاحبه میکنید، تحلیل میکنید، بر اساس یافتهها سؤالات جدید طراحی میکنید، دوباره مصاحبه میکنید، و این چرخه ادامه دارد.
- انعطافپذیری: اگر در میانهٔ کار متوجه شوید موضوع اصلی چیز دیگری است، مسیر را تغییر میدهید.
۲. خلاقیت در کار با دادهها
در تحقیقات کیفی، خلاقیت محقق در حین کار با دادهها ظهور میکند. این خلاقیت در قالبهایی مانند:
تقلیل دادهها: تبدیل انبوه اطلاعات پراکنده به مفاهیم کلی.
مفهومسازی: نامگذاری، برچسبزنی و کشف ارتباط میان دادهها.
انتزاع: رسیدن از سطح جزئیات به ایدههای کلی و نظریهپردازی.
۳. کدگذاری باز (Open Coding) - مرحلهٔ اول: خرد کردن دادهها
کدگذاری باز، اولین و مهمترین گام در تحلیل دادههای کیفی است. در این مرحله، دادههای خام (مثل متن مصاحبه) به واحدهای معنادار کوچک تقسیم و برای هر واحد، یک کد یا برچسب مفهومی اختصاص مییابد.
قدم به قدم با مثال:
مثال: تحقیق دربارهٔ "تجربهٔ مادران شاغل از دورکاری"
گام ۱: جمعآوری دادهها
- مصاحبه با چند مادر شاغل
- یادداشتبرداری از مشاهدات
- بررسی خاطرات یا پستهای شبکههای اجتماعی
گام ۲: تفکیک دادهها
متن مصاحبهٔ اول:
"صبح که بیدار میشوم، باید هم صبحانه بچه را حاضر کنم، هم ایمیلهای کاری را چک کنم. گاهی وسط جلسهٔ آنلاین، بچه گریه میکند و مجبورم میکروفون را خاموش کنم. احساس میکنم هم به کارم نمیرسم، هم به بچم."
این متن را به گزارههای کوچک تقسیم میکنیم:
- "همزمانی مسئولیت مادری و کاری"
- "اختلال در جلسات کاری"
- "احساس ناکافی بودن در هر دو نقش"
گام ۳: کدگذاری (برچسبزنی)
برای هر گزاره، یک کد میگذاریم:
| گزاره | کد |
|---|---|
| همزمانی مسئولیت مادری و کاری | "تضاد نقش" |
| اختلال در جلسات کاری | "مداخلهٔ خانواده در کار" |
| احساس ناکافی بودن | "احساس گناه" |
گام ۴: سازماندهی کدها (مقولهبندی)
کدهای مشابه را گروهبندی میکنیم:
-
مقولهٔ ۱: چالشهای زمانی
- - تضاد نقش
- - کمبود زمان
-
مقولهٔ ۲: چالشهای عاطفی
- - احساس گناه
- - استرس نقش دوگانه
۴. کدگذاری محوری (Axial Coding) - مرحلهٔ دوم: پیدا کردن ارتباطات
پس از کدگذاری باز، با انبوهی از مقولههای پراکنده روبرو هستیم. در کدگذاری محوری، این مقولهها بر اساس ارتباطاتشان دستهبندی و خوشههای مفهومی تشکیل میدهند.
هدف: کشف ارتباط میان مقولهها و رسیدن به پدیدهٔ اصلی تحقیق.
۵. کدگذاری انتخابی (Selective Coding) - مرحلهٔ سوم: کشف نظریه
این مرحله، نظریهپردازی نهایی است. در اینجا، پدیدهٔ اصلی به عنوان هستهٔ مرکزی نظریه انتخاب میشود و تمام خوشههای مفهومی حول آن سازماندهی و ارتباطات نهایی ترسیم میگردند.
نتیجه: ارائه یک نظریه میانی که پدیده را در بافت خاص خود توضیح میدهد.
۶. مثال جامع از صفر تا صد
تحقیق: "تجربهٔ رانندگان تاکسی اینترنتی از کار"
مرحله ۱ تا ۴ (خلاصهشده)
در این مراحل، کدهای اولیه (انتظار برای مسافر، ناپایداری درآمد، استقلال کاری) استخراج و به مقولههای بزرگتر تقسیم میشوند:
- ۱. عدم امنیت شغلی (شامل: ناپایداری درآمد، عدم بیمه، عدم حمایت)
- ۲. استقلال شغلی (شامل: انعطاف زمانی، آزادی عمل، مدیریت خود)
- ۳. روابط کاری چالشبرانگیز (شامل: بیاحترامی مسافران، انتظارات نامعقول)
مرحله ۶: کدگذاری انتخابی - پیداکردن پدیدهٔ اصلی
پدیدهٔ اصلی: "معاملهٔ ناخواسته: استقلال به قیمت امنیت"
نظریهٔ نهایی: "رانندگان تاکسی اینترنتی، درگیر یک معاملهٔ ناخواسته هستند: آنها استقلال و انعطاف شغلی را به دست میآورند، اما در مقابل، امنیت شغلی و حمایت سازمانی را از دست میدهند. این وضعیت تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله سیاستهای پلتفرم، رفتار مسافران و شرایط اقتصادی قرار دارد و منجر به راهبردهای سازگاری مانند چندپلتفرمی شدن و توسعهٔ مهارتهای ارتباطی میشود."
۷. مثال حل مسئله (آموزش عالی در ایران)
مثالی از فرآیند کدگذاری برای موضوع "وضعیت آموزش عالی در ایران" و رسیدن به پدیدهٔ اصلی "بازی بقا در دانشگاه".
۸. خطرهای احتمالی در کدگذاری (خطاهای رایج و راههای جلوگیری)
- بازتولید ساده دادهها (سطحینگری): راه حل: همیشه بپرسید: "این گفته، نشانهٔ چه مفهومی عمیقتری است؟"
- تحت تأثیر نظریههای قبلی بودن (تحمیل نظریهٔ از پیشساخته): راه حل: به دادهها اجازه دهید حرف بزنند.
- غفلت از بافت موقعیت: درک شرایطی که مصاحبهشونده در آن سخن گفته است.
- توقف زودهنگام: فکر کنیم دادهها "اشباع" شدهاند. راه حل: تا زمانی که مصاحبهٔ جدید چیز جدیدی اضافه نمیکند، ادامه دهید.
۹. نکات عملی برای محققان تازهکار
- نکته ۱: از کوچک شروع کنید: موضوع کوچکی انتخاب کنید.
- نکته ۲: یادداشتبرداری فراموش نشود: همراه مصاحبه، یادداشتهای تحلیلی بنویسید.
- نکته ۳: از نرمافزار کمک بگیرید: نرمافزارهایی مانند NVivo یا MAXQDA میتوانند کمک کنند.
- نکته ۴: بازخورد بگیرید: کدها و تحلیلهای خود را با یک همکار به اشتراک بگذارید.
- نکته ۵: صبور باشید: گراندد تئوری روشی وقتگیر است.
۱۰. چهارچوب ارائهٔ نتایج
وقتی تحقیق تمام شد، چگونه نتایج را گزارش دهیم؟
قالب پیشنهادی:
- مقدمه: مسئله تحقیق و سؤال اصلی
- روششناسی: توضیح فرآیند گراندد تئوری، تعداد مشارکتکنندگان، روشهای گردآوری
- یافتهها:
- - مقولههای اصلی (با نقل قولهایی از مشارکتکنندگان)
- - ارتباط میان مقولهها (با نمودار یا جدول)
- - پدیدهٔ اصلی و نظریهٔ نهایی
- بحث: مقایسه با تحقیقات قبلی، implications (پیامدهای عملی و نظری)
- نتیجهگیری: خلاصهٔ نظریه، محدودیتها، پیشنهادها برای تحقیقات آینده
۱۱. فلسفهٔ گراندد تئوری: سخن پایانی
گراندد تئوری فقط یک "روش" نیست، یک نگرش است. نگرشی که معتقد است:
- واقعیت را باید از پایین ساخت: به جای تئوریهای بزرگ و از بالا، از تجربیات کوچک و واقعی مردم شروع کنیم.
- محقق، ابزار تحقیق است: ذهن و تجربهٔ شما مهمترین ابزار تحلیل است.
- نظریه باید مفید باشد: نظریهٔ نهایی باید بتواند واقعیت را توضیح دهد و برای بهبود آن پیشنهاد بدهد.
پرسش برای تفکر:
اگر بخواهید دربارهٔ "تجربهٔ فروشندگان دورهگرد از کار در فضای شهری" تحقیق کنید، اولین مصاحبه را چگونه شروع میکنید؟ اولین سؤال شما چیست؟